W momencie kiedy umiera spadkodawca (osoba, która pozostawia po sobie spadek) dochodzi do tzw. otwarcia spadku – zdarzenia, które powoduje, że wszystkie prawa i obowiązki, które do tej pory przysługiwały zmarłemu przechodzą na spadkobierców (czyli tych, którzy coś w spadku dostają). Tymi prawami i obowiązkami nazywa się właśnie spadek. W rzeczywistości spadkobiercy „wstępują” w sytuację spadkodawcy i od momentu nabycia spadku zajmują jego miejsce. Ustalenie więc jakie prawa i obowiązki przysługiwały zmarłemu ma bardzo istotne znaczenie, albowiem dzięki temu zabiegowi wiadomo będzie co tak naprawdę otrzymają spadkobiercy (czy będą to określone rzeczy, czy określone uprawnienia) lub jakie obowiązki zostaną na nich nałożone.
Z przepisów, które znajdują się w kodeksie cywilnym można wyciągnąć informacje o tym, czego nie wliczamy do spadku. Zgodnie z nimi do spadku nie wchodzą:
- prawa i obowiązki zmarłego, które nie mają charakteru majątkowego (np. dobra osobiste takie jak cześć, dobre imię, wolność czy godność),
- prawa i obowiązki majątkowe ściśle związane z osobą zmarłego, (czyli takie, które opierają się na głębokim zaufaniu jednej osoby do drugiej, albo takie których nikt inny poza spadkodawcą nie może wypełnić (np. zapłata alimentów, otrzymanie renty, użytkowanie, uprawnienia członka spółdzielni, prawa z umowy o dzieło, zlecenia, prawa i obowiązki wspólnika spółki cywilnej oraz inne prawa ściśle związane ze spadkodawcą),
- prawa i obowiązki, które po śmierci spadkodawcy otrzymują osoby określone przez przepisy prawa – bez względu na to, czy są one spadkobiercami. W tym przypadku ogólne przepisy prawa spadkowego zawarte w kodeksie cywilnym nie znajdują zastosowania, ponieważ przepisy szczególne wskazują konkretne osoby, na które przechodzą określone prawa i obowiązki niezależnie od tego czy chcą tego czy nie. Przykładami mogą być następujące sytuacje:
- małżonek, który nie najmował mieszkania razem z nim,
- dzieci tej osoby i jego współmałżonka,
- inne osoby, na które zmarły płacił alimenty,
- osoba, która mieszkała, żyła i była w związku ze zmarłym,
2. kwota pieniężna zgromadzona przez zmarłego na rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym i rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może zostać wypłacona osobom, które spadkodawca przed swoją śmiercią pisemnie wskaże bankowi. Spadkodawca może wskazać jedynie swojego małżonka, rodziców, dziadków, dzieci, wnuków lub rodzeństwo. Należy przy tym pamiętać, że taka kwota nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku!
3. podobnie udział w spółdzielni przysługujący spadkodawcy może zostać wypłacony osobie określonej w oświadczeniu, które spadkodawca złożył na piśmie przed swoją śmiercią,
4. można dokonać odpowiedniego zapisu w umowie, że służebność mieszkania (czyli określone uprawnienie do mieszkania) będzie przysługiwać dzieciom, rodzicom lub małżonkowi, niezależnie od tego czy są oni spadkobiercami czy nie,
- prawa i obowiązki wynikające z innych stosunków niż te określone przez przepisy prawa cywilnego – czyli takie, które wynikają z przepisów karnych (przepisy dotyczące wykroczeń i przestępstw) albo z przepisów administracyjnych (dotyczących relacji różnych osób z organami administracji publicznej takimi jak np. urzędy, jednostki samorządu terytorialnego itp.).
